Onze-Lieve-Vrouwebasiliek in Tongeren (Haspengouw)

Er zijn bronnen die beweren dat de kerk groeide uit een kapel die door Sint-Maternus werd opgericht in de vroege vierde eeuw. De archeologische opgravingen van de laatste jaren spreken dit vermoeden tegen. De oudste restanten die men op die plaats terugvond, waren afkomstig van Romeinse paalwoningen uit de eerste en tweede eeuw. Het eerste stenen gebouw op de site is met zekerheid een Romeins badhuis uit de derde eeuw. Evenwel werden bij recente opgravingen in 2008 restanten gevonden van een Romeinse basilica met apsis uit de vierde eeuw. Deze ruimte werd met zekerheid gebruikt als 'gebedsruimte' Dit was de periode dat Servatius als Servatio Tungrorum episcopus geboekt staat op de aanwezigheidslijst van het Concilie van Keulen (346) en Concilie van Rimini (359). Op basis van deze basilica werden dan meerdere kerken gebouwd of verbouwd. Maar het huidige dienstaltaar van de O.-L.-Vrouw Geboortebasliek staat nog boven de apsis met priesterbank uit de periode van Servatius.

De eerste kerk die op de plaats werd teruggevonden was gebouwd in het midden van de zesde eeuw. Dit was een zeer eenvoudig, eenbeukig gebouw met een halfrond apsis aan de oostzijde van het gebouw. De volgende kerk die men terugvond was negende-eeuws. Dit was vermoedelijk de eerste kapittelkerk. Rond deze kerk werd een muur gebouwd ter bescherming tegen eventuele invallen. Rond 1100 wordt dan een nieuwe kerk in romaanse stijl gebouwd. Tegelijk bouwt men ook een nieuwe muur, omdat de conflicten in de regio een hoogtepunt bereikten. De prins-bisschop van Luik vocht met de graaf van Loon en de hertog van Brabant zware gevechten uit. Tongeren lag in het midden van de frontlijn van dit conflict.

Met de bouw van de huidige, gotische kerk startte men in 1240 nadat de romaanse kerk afbrandde als gevolg van de voormelde conflicten. De bouw van de kerk zelf duurde tot 1536. De toren begon men pas te bouwen in 1442. Ze werd voltooid in 1541, hoewel de spits pas in 1544 werd afgewerkt. De kerk wordt gezien als een hoogtepunt van de Maasgotiek.

De toren en de kerk hebben echter tal van rampen meegemaakt. In 1598 brandde de toren voor het eerst uit. Maar vooral de Grote Brand van Tongeren in 1677 had catastrofale gevolgen. Meermaals zijn de kerk en de toren - inzonderheid de spits - opnieuw ontworpen of geconstrueerd, hetzij omdat er niet voldoende geld was om het ontwerp te verwezenlijken, hetzij omdat de constructie nog maar eens door een storm of brand werd vernield. Uiteindelijk is er geen échte spits op de toren gekomen, omdat er gewoonweg geen geld meer was om de zoveelste herstelling te betalen. Vandaar ook het zware, bombastische uiterlijk van de basiliek. De toren meet vandaag 64 meter.

Tussen 2004 en 2008 werd een tweede fase van de archeologische opgravingen uitgevoerd. Hierbij kwamen talrijke vondsten, van belang voor de geschiedenis van de kerk, aan het licht. Eerlang zal het Romeinse kerk van Servatius voor publiek ontsloten worden.